BİR CÖNK ÖRNEĞİ –1 “Cönk” kelimesi Halk şairlerine, halk edebiyatına ilgi duymayanlara ve kütüphanelerle haşır neşir olmayanlara hatta kütüphanecilere bile yabancı bir kelimedir.Önce bu kelimenin kökeni ve anlamını izahla başlayalım .Kelime yapısı itibariyle Cava ve Malay dillerindeki djong (conk) kelimesinden gelen cönk , yelkenli gemiler için kullanılan genel bir addır.Aka Seyyid Muhammed Ali , cöng kelimesinin Türkçe olduğunu ve “büyük gemi , fakirlerin kullandığı çul ve kilim” anlamına geldiğini söyler ve cöngü şöyle tarif eder ; “türlü konuların özellikle çeşitli şairlerden seçilmiş şiirlerin yazılı olduğu kitap veya defterdir”der. . Veled Çelebi İzbudak’a göre cönk kelimesi Türkçe’de ; “tertip etmek ,derlemek ,ciltlemek” anlamına gelen “ çönemek,çönlemek “ fillerinden gelen bir isimdir. Şeyh Süleyman Efendi Luğat-ı Çağatay’da cönge, “ gemi,sefine “ karşılığını verir ve mecmua anlamına geldiğini söyler. Cönk kelimesi gerek gemi anlamıyla gerekse mecmua ve diğer anlamlarıyla 15.y.y. dan beri Türkçe’nin çeşitli lehçelerinde kullanıla gelmiştir. Prof Dr. Şükrü Elçin’e göre ,eski kütüphanelerimizde veya şahısların ellerinde baba yadigarı , çoğu zaman anonim el yazması kitapların olduğu bilinmektedir . Bunların alttan yukarıya uzunlamasına açılanlara cönk , sağdan sola açılanlara mecmua adı verilir.demiştir. Kütüphanecilik açısından bir kitap şekli olarak da değerlendirilebilecek olan cönklere şekillerinden dolayı halk arasında “ sığır dili” denmektedir . Terim olarak “Genellikle aşık edebiyatı , halk edebiyatı ve folklor ürünlerinin toplandığı anonim mahiyette ,sığır dili şeklinde bir mecmua türüdür” diyebiliriz. Cönkler yalnız saz şairlerine ait şiirlerin yer aldığı mecmualar değildir . Ayrıca bazı dini ve fıkhi bilgilerin ,notların ,hutbe ve vazlarda kullanılacak metinlerin , yer aldığı dini muhtevalı olanları da vardır.16. y.y da yaşamış Dede Efendi’nin yazmış olduğu , Dede cöngü bu konuya en iyi örnektir. Cönklerde genellikle aşıkların , seyrek olarak da divan şairlerinin bir kısım şiirlerini ihtiva eder.Ayrıca çeşitli dualar ,sihirle ilgili notlar ,ilaç tarifleri, sahibini ilgilendiren doğum ve ölüm tarihleri ,alacak verecek hesapları , anonim türkü ,mani ve ilahiler ,halk hikayeleri ve daha bir çok konu ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Bu anlamda cönkler ; ilahi cöngü, derviş, cöngü ,aşık cöngü şeklinde adlandırılmıştır. Kütüphanelerde boynu bükük araştırmacıları bekleyen bu kitapçıklar ,ciltleri ,kağıtları , hatları ,tezyini sanatlar bakımından değil ama içerikleri ile ,yazıldıkları devirlerin bilgilerini edebiyat ve sanat anlayışlarını ,düşünce tarzlarını aksettirmeleriyle çok anlamlı eserlerdir. Bu makalede tanıtacağımız cönk , bir aşık cöngüdür ve 78 varaktan oluşmaktadır. Bu cönkte şiir,mersiye ve gazelleri bulunan şairler ; Nakşi,Bosnavi ,Kanberi ,Kalenderi ,Şem’i ,Mir Atai ,Haki ,Enveri, Safi, Nebati’dir . 49a Sâz-ı sâzendeler çağrûben çalsalar Fâidesiz endişe pire ile bit olur İki cihân fahrini sevmeyen ef’âlini İlmi eğer zâhidâ dünya için okursan Bu sözlerim derd-mend sanma sakın söz değil Çün ere dosta haber her ne ki var râfizi Olsa bir şeyh murâi baykuş olur şöyle bil Ger sana bu sözlerim herkez eser etmeye Gör bu sıfatlar ile ister isen gitmeyesin Fehm ede gör sözlerim mahşer içredir bulur 50a Nakşî Nizâmoğlu’nun ta’birlerin hay edib 63b Her kişinin vardır özü ârif isen anla sözü Okur isen bunda sebk-i zahir olur kudret-i hak 64a Nakşî tutar peymâneler na’ra urur mestâneler 71a Dilâ ârif isen olma sakın bir kimseye genciye Bakıp ma’mûr görüp kendin dili virana incitme Tabib-i hâziki Lokman olandan hasta incinmez 71b Nebatî işte sen sermest olup dünyâyı incittin 78a sadâkatle ikrâr verenlerdeniz Cöngün iç kapağında mecmuanın Mülazım Bahş Efendiye ait olduğunu ve 12 Ramazan 92 tarihini görmekteyiz.Ayrıca bazı tevellüd kayıtları vardır. Cöngümüz Koyunoğlu Kütüphanesi 15054 numarada kayıtlıdır.190x115mm ebadında ve 89 varak olup 11 varağı boş durumdadır.Cildin sırtı meşin kapakları kartonla kaplıdır.Nesh yazı çeşidiyle yazılmıştır.Yazı hattat yazısı olmayıp belki bir talebe yazısına benzemektedir. |
Koyunoğlu